چالاکوانانی ژینگە لە شارە کوردییەکانی سنە و ورمێ لە ڕۆژئاوای ئێران، هەڵمەتێکیان دەستپێکردووە بۆ ڕاگرتنی کارکردن لە کانەکانی زێڕ لە ناوچەکانیان، کە بە وتەی ئەوان، دەبێتە هۆی وێرانکاریی ژینگەیی و دەرئەنجامی تەندروستیی نەرێنی و مەترسیداری بۆ خەڵکی ناوچەکە هەیە.
هەندێک لە کانەکانی زێڕ لە ناوچە کوردییەکانی ئێران دەکەونە سەر ئەو ڕێڕەوە ئاوییانەی کە دەڕژێنە ناو هەرێمی کوردستانی عێراق، و دەرئەنجامی زیانبەخشیان بۆ هەرێمی کوردستانیش هەیە.
پارێزگاکانی کوردستان (سنە) و ورمێ گەورەترین سەرچاوەی زێڕن لە ئێران، کە تەنها پێنج کانیان بە مەزەندەکردن زیاتر لە ٣٣٠ تۆن زێڕی پوختیان تێدایە.
بەپێی ناوەندی لێکۆڵینەوەی پەرلەمانی ئێران، ئەو وڵاتە نزیکەی ٨٠٠ تۆن یەدەگی زێڕی پوختی هەیە، و لە پلەی ١٨هەمی جیهاندایە.
وێرانکردنی جوانی: دەرئەنجامە زیانبەخشەکانی دەرکردنی زێڕ لە کانەکان
چالاکوانی ژینگە، عەزیز مەرزی، لە ڤیدیۆییەکدا کە بۆ "زە نیو ڕیجن"ی ناردووە، دەڵێت: "لێرە پڕە لە جوانی: کانی جوان، گوڵی جوان، مێش هەنگوین، پەپولە، و بەرەکەت. ئەمە قوڵقوڵەیە. جوانیی ئێرە وەسف ناکرێت... لەو سەرەوە زێڕ هەیە، و بە هەڵکەندنی، هەموو ئەو [جوانییە] لەناودەچێت."
مەرزی لە ڤیدیۆکەدا لە کاتی پیاسەکردن بەناو سەوزایی گوندەکەدا دەڵێت: "ئاوەکە ژەهراوییە، و مێش هەنگوین، کە هەستیارترین جۆری مێرووە، لەناودەچن. بە لەناوچوونی مێش هەنگوین، هاوسەنگیی ئیکۆسیستەم تێکدەچێت چونکە تۆوی ڕووەکەکان ناگوازرێنەوە، و بەرەکەت ماڵئاوایی لەم ناوچەیە دەکات."
کامەران حوسێنی، شارەزا لە بواری کانزاکان و ژینگە، لە توێژینەوەیەکدا کە کۆپییەکی بۆ "زە نیو ڕیجن" ناردووە، دەڵێت: "کانەکانی زێڕ دەبنە هۆی بڵاوبوونەوەی شێرپەنجە و نەخۆشییە بۆماوەییەکان، لەناوچوونی فرەچەشنیی ژینگەیی، تێکچوونی داهاتی گوندنشینان و کشتوکاڵی، تێکچوونی خاک، وشکبوونی سەرچاوەکانی ئاو، پیسبوونی هەوا، و خستنە مەترسیی ژیانی گیانەوەرە ئاوییەکان."
بە وتەی مەرزی، زێڕ لەناو خاکدا لەگەڵ دەیان جۆر ماددەی کانزایی تر تێکەڵ بووە، کە زۆربەیان "ئەگەر جیابکرێنەوە ژەهراوین، وەک قوڕقوشم، زەرنیخ، جیوە... هتد."
مەرزی ئاشکرای کرد کە خاک لە کانەکانەوە دەهێنرێت بۆ کارگەکانی جیاکردنەوەی زێڕ، کە ماددەی کیمیایی بەکاردەهێنن بۆ جیاکردنەوەی زێڕ لە باقیی ماددە کانزاییەکان. پاشماوەی پرۆسەی جیاکردنەوەکە لە حەوزی پاشماوەی کانزایی کۆدەکرێتەوە، کە لە درێژخایەندا دەچنە ناو خاک و ئاوەوە.
دانیشتوویەکی گوندی قوڵقوڵە سکاڵای کرد و وتی: "من ١٥٠ شانە هەنگم هەبوو، بەڵام ٣٠م ماوەتەوە، و قەرەبووشیان نەکردووینەتەوە. هەرچەندە سکاڵامان لای قایمقامی سەقز تۆمار کرد، کەس وەڵامی نەداینەوە."
حەوزەکانی پاشماوەی کانزایی مەترسیی دیکەشیان هەیە. بۆ نموونە، لە ئازاری ٢٠٠٠، بەفربارین و بارانی زۆر بووە هۆی شکاویی حەوزی کانی زێڕی "بایا مارێ" لە ڕۆمانیا، و ١٠٠ هەزار مەتر سێجا ئاوی ژەهراوی بە سیانید ڕژایە ناو ڕووباری دانووب. لە ئەنجامدا ژیانی ئاوی لەناوچوو، و سەرچاوەی ئاوی ٢.٥ ملیۆن هەنگاری ژەهراوی بوون.
هەندێک لە سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم ناوچەیەوە سەرچاوە دەگرن، و دەرکردنی زێڕ لە کانەکان لەوانەیە کاریگەریی زیانبەخشیان لەسەر هەبێت، بۆ نموونە، ڕووباری زێی بچووک کە لە پیرانشار و سەردەشتەوە سەرچاوە دەگرێت و دەڕژێتە ناو بەنداوی دوکان.
حوسێنی دەڵێت ژینگە بەردەوام پیس دەبێت و شێرپەنجە لە ئاغە دەرە و زارەشۆران، دوو کانی زێڕ لە شاری تیکابی پارێزگای ورمێ، لە هەڵکشاندایە، وەک نموونەش ئاماژەی بە منداڵێکی ٢ ساڵان کرد لە گوندی یەنگی کەند کە تووشی شێرپەنجە بووە و نەشتەرگەریی چاندنی مۆخی ئێسکی بۆ کراوە.
محەمەد ڕەسووڵ شێخ زادە، نوێنەری شارەکانی قوروە و دێگولان لە پارێزگای سنە، پێشتر لە مانگی ئایاردا وتبووی: "لە یەکێک لە گوندەکانی شاری قوروە، کە ٥٠ خێزانی تێدا دەژی، ئاوی گوندەکە بەهۆی چالاکییەکانی کانەکانی زێڕەوە ژەهراوی بووە."
بەرپرسان لە پارێزگاکانی سنە و ورمێ دەڵێن کانەکانی زێڕ یارمەتی گەشەی ئابوورییان دەدات و هەلی کار بۆ خەڵکی ناوچەکە دەڕەخسێنێت. بەڵام دانیشتووانی گوندەکانی نزیک ئەم کانانە، زۆرجار ناڕەزایەتییان دەربڕیوە کە کاریان پێ نادرێت لەم ناوچانە و دەسەڵاتداران خەڵکی شوێنی تر دادەمەزرێنن.
هەڵمەتکردن دژی دەرکردنی زێڕ لە کانەکان
هەڵمەتێک لەلایەن هیوا حوسێنی، ئابووریناسێکی خەڵکی سەقز کە هەروەها مامۆستای پێشووی زانکۆی کوردستانە لە سنە، دەستیپێکرد بۆ ڕازیکردنی دەسەڵاتداران تا چالاکییەکانی دەرکردنی زێڕ لە کانەکان و کارگەکانی پاڵاوتنی زێڕ لە ناوچەکانیان ڕابگرن. ئێستا هەڵمەتەکە لەلایەن هەزاران کەسەوە پشتیوانی لێدەکرێت.
ناوبراو وتی: "کانی زێڕی سەقز هەڕەشەی لە ژیانی سەدان هەزار کەس کردووە، لەوانەش خەڵکی شارەکانی سەقز، بۆکان، ساینقەڵا، میاندواو، و تەنانەت شاری تەورێزیش، کە ئاویان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە بۆ دەچێت،" ئاماژەی بە ناوچە زۆرینە کوردنشینەکانی ئێران کرد.
حوسێنی دامەزراوە حکومییەکان تۆمەتبار دەکات بە پێدانی مۆڵەت بەبێ بنەمای زانستی بە کۆمپانیاکانی دەرهێنانی زێڕ، بەتایبەتی ڕێکخراوی پاراستنی ژینگە، کە دەبێت هەموو کانێک مۆڵەتی کارکردنی لێوەربگرێت. ئەو وتی کە ٩٩٪ی خاکی کانی زێڕ دەبێت فڕێ بدرێت و ژەهراوییە.
ناوچە کوردییەکان دەوڵەمەندن بە زێڕ
سنە و ورمێ دەوڵەمەندن بە زێڕ. زێڕ لە دوو شوێن لە سنە دەردەهێنرێت: کانی قوڵقوڵە لە سەقز ٨ تۆن زێڕی پوختی تێدایە و مەزەندە دەکرێت زیاتر لە ١٠٠ تۆن زێڕی ناخاوێن (کەمتر لە ٢٤ عەیار)ی تێدابێت، هەروەها یەدەگی زێڕی پوخت لە قوروە بە نزیکەی ٥٠ تۆن مەزەندە دەکرێت.
زێڕ لە سێ شوێن لە پارێزگای ورمێ دەردەهێنرێت؛ کانی زارەشۆران و ئاغە دەرە لە تیکاب بە ڕیز ١٥٥ تۆن زێڕی ناخاوێن و ١٥-٢٠ تۆن زێڕی پوختیان تێدایە، لە کاتێکدا کانی باریکە لە سەردەشت زیاتر لە ٧ تۆن زێڕی پوختی تێدایە.
لە زۆر ناوچەی تری ورمێ و سنە کانی زێڕ هەن، بەڵام هێشتا وەبەرهێنانیان تێدا نەکراوە. لە ناوچەی بانەش دوو کانی زێڕ هەن، و ئامادەکاری دەکرێت بۆ دەستپێکردنی پرۆسەی دەرکردنیان.
حەمید ئەسراری، بەرپرسی ڕێکخراوی پاراستنی ژینگەی پاژین لە بانە، بە "زە نیو ڕیجن"ی وتووە کە وەک چالاکوانانی ژینگە لە بانە، "هەوڵدەدەن ڕێگری بکەن لە وەبەرهێنان لەم کانە زێڕانەدا و هۆشدارییان داوەتە خەڵکی ناوچەکە کە دژایەتیی دەرکردنی کانزاکان بکەن."
ناوچە دەوڵەمەندەکان بە زێڕ ڕووبەرێکی فراوانی جوگرافی لەنێوان شارەکانی دیواندەرە، بانە، سەقز، بۆکان، مەهاباد، سەردەشت، شنۆ، و پیرانشار دەگرێتەوە.
+ ئەم راپۆرتە لە ماڵپەڕی https://thenewregion.com/ وەرگیراوە
