دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا، ڕۆژی پێنجشەممە ڕایگەیاند کە هێرشێکی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران "ئەگەرێکی زۆرە ڕووبدات"، بەڵام بە نزیک و خێرا ناوی نەبرد و وتی کە پێی باشترە لە ململانێ لەگەڵ تاران دووربکەوێتەوە و بگاتە چارەسەرێکی ئاشتیانە سەبارەت بە پرۆگرامی ناوکییەکەی.
لێدوانەکانی ترەمپ دوای ئەوە هاتن کە ئەنجومەنی پارێزگارانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی (چاودێری ناوکیی نەتەوە یەکگرتووەکان) ئێرانی بە پێشێلکردنی ئەرکەکانی لە چوارچێوەی ڕێککەوتننامەی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ناوکی تۆمەتبار کرد و تاران-یش ڕێوشوێنی بەرپەرچدانەوەی ڕاگەیاند، هاوکات بەرپرسێکی باڵای ئێرانیش ئاشکرای کرد کە "وڵاتێکی دۆست" ئاگاداری کردوونەتەوە لە ئەگەری هێرشێکی ئیسرائیل.
بەپێی وتەی بەرپرسانی هەردوو وڵات و نێوەندگیرە عومانییەکان، بڕیارە بەرپرسانی ئەمریکی و ئێرانی ڕۆژی یەکشەممە لە عومان گەڕی شەشەمی دانوستانەکانیان ئەنجام بدەن سەبارەت بە پەرەسەندنی پرۆگرامی پیتاندنی یۆرانیۆمی تاران.
بەڵام نیگەرانییە ئەمنییەکان زیادیان کردووە لەوکاتەوەی کە ترەمپ ڕۆژی چوارشەممە ڕایگەیاند کارمەندانی ئەمریکی لە ناوچەکە دەگوازرێنەوە چونکە "دەکرێت شوێنێکی مەترسیدار بێت" و ڕێگەش نادرێت تاران چەکی ناوکی پەرەپێبدات.
بەرپرسانی ئەمریکی، کە نەیانویست ناویان ئاشکرا بکرێت، ڕایانگەیاند واشنتن نیگەرانە لەوەی کە ئیسرائیل لە ڕۆژانی داهاتوودا ڕەنگە هەنگاوی سەربازی دژی ئێران بنێت، سەرەڕای ئاگادارکردنەوەکەی ئەم دواییەی ترەمپ بۆ بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، دژی ئەنجامدانی هێرشێکی لەو جۆرە لەکاتێکدا کە دیپلۆماسییەتی ئەمریکا لەگەڵ تاران بەردەوامە.
زانیارییە هەواڵگرییەکانی ئەمریکا ئاماژە بەوە دەکەن کە ئیسرائیل خەریکی ئامادەکاری بووە بۆ لێدانی دامەزراوە ناوکییەکانی ئێران. بەڵام بەرپرسێکی ئەمریکی وتی هیچ نیشانەیەک نییە کە ئیسرائیل بڕیاری کۆتایی دابێت.
ترەمپ لە بۆنەیەکدا لە کۆشکی سپی بە ڕۆژنامەنووسانی وت: "نامەوێت بڵێم نزیکە، بەڵام وا دیارە شتێکە کە ئەگەرێکی زۆرە ڕووبدات،" و زیادی کرد کە نابێت ڕێگە بە ئێران بدرێت چەکی ناوکی پەرەپێبدات.
هەروەها وتی: "حەزدەکەم خۆم لە ململانێ بپارێزم. پێویستە ئێران کەمێک بە توندیتر دانوستان بکات، بەو مانایەی کە دەبێت شتێکمان پێبدەن کە لە ئێستادا ئامادە نین پێمان بدەن."
ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشوەختە بەهۆی لێکەوتەکانی جەنگی غەززە لە نێوان ئیسرائیل و گرووپی چەکداری فەڵەستینی حەماسەوە ناجێگیر بووە.
ترەمپ هەڕەشەی بۆمببارانکردنی ئێرانی کردووە ئەگەر دانوستانە ناوکییەکان نەگەنە ڕێککەوتن و وتوویەتی کە متمانەی کەمتر بووەتەوە بەوەی تاران ڕازی بێت بە ڕاگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆم. کۆماری ئیسلامی خوازیاری هەڵگرتنی ئەو سزایانەی ئەمریکایە کە لە ساڵی ٢٠١٨ەوە بەسەریدا سەپێنراون.
پێشتر لە ڕۆژی پێنجشەممەدا، ترەمپ نیگەرانی خۆی دەربڕیبوو لەوەی کە نرخی نەوت بەهۆی نیگەرانییەکانەوە لە دابینکردنی وزە بەرزبووەتەوە، کە لە ئەگەری دروستبوونی ململانێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرچاوەی گرتووە.
لەکاتێکدا واشنتن ڕوونکردنەوەیەکی کەمی بۆ نیگەرانییە ئەمنییەکانی خستووەتەڕوو، هەندێک لە دیپلۆماتکارە بیانییەکان پێیان وایە کە کشانەوەی کارمەندان و ورووژاندنی پرسی هێرشی ئیسرائیل لەلایەن بەرپرسانی ئەمریکییەوە بە شێوەیەکی نهێنی، لەوانەیە فێڵێک بێت بۆ زیادکردنی فشار لەسەر تاران بۆ ئەوەی لەسەر مێزی گفتوگۆ سازش بکات.
بەرپرسێکی باڵای ئێرانی ڕۆژی پێنجشەممە بە ڕۆیتەرزی وت کە ئاڵۆزییەکانی ئەم دواییە بە مەبەستی "کاریگەریکردنە لەسەر تاران بۆ گۆڕینی هەڵوێستی سەبارەت بە مافە ناوکییەکانی" لە دانوستانەکانی ڕۆژی یەکشەممەدا.
میدیاکانی حکومەتی ئێران ڕۆژی پێنجشەممە بڵاویانکردەوە کە مەسعود پزیشکیان، سەرۆک کۆماری ئێران، ڕایگەیاندووە تەنانەت ئەگەر دامەزراوە ناوکییەکانی وڵاتەکە بە بۆمب وێران بکرێن، ئەوا دووبارە دروست دەکرێنەوە.
پێشێلکردنی ئەرکەکانی ڕێککەوتنی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ناوکی
ئەنجومەنی پارێزگارانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی (IAEA) بۆ یەکەمجار لە ماوەی نزیکەی ٢٠ ساڵدا، ئێرانی بە پێشێلکردنی ئەرکەکانی لە چوارچێوەی ڕێککەوتنی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ناوکی تۆمەتبار کرد، ئەمەش ئەگەری ڕەوانەکردنی دۆسیەکەی بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان زیاد دەکات.
ئەم هەنگاوە دەرەنجامی زنجیرەیەک ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان ئاژانسی نێودەوڵەتی و ئێرانە، لەوکاتەوەی ترەمپ لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا لە ساڵی ٢٠١٨ ئەمریکای لە ڕێککەوتنە ناوکییەکەی نێوان تاران و زلهێزەکان کشاندەوە، کە دوای ئەوە ڕێککەوتنەکە هەڵوەشایەوە.
بەرپرسێکی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی وتی ئێران وەڵامی بڕیارەکەی ئەنجومەنی ٣٥ وڵاتییەکەی داوەتەوە بە ئاگادارکردنەوەی ئاژانسەکە کە پلانی هەیە سێیەمین وێستگەی پیتاندنی یۆرانیۆم بکاتەوە.
پیتاندن دەکرێت بۆ بەرهەمهێنانی یۆرانیۆم بۆ سووتەمەنی کارگە ئەتۆمییەکان بەکاربهێنرێت، یان لە ئاستی پاڵاوتنی بەرزتردا، بۆ بۆمبی ئەتۆمی. ئێران دەڵێت پرۆگرامی وزەی ناوکییەکەی تەنها بۆ مەبەستی ئاشتیانەیە.
دوای بڕیارەکەی ئاژانسی نێودەوڵەتی، وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل ڕایگەیاند کە کردەوەکانی تاران پەیماننامەی جیهانیی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ناوکی (NPT) تێکدەدەن و هەڕەشەیەکی نزیک بۆ سەر ئاسایش و سەقامگیریی هەرێمی و نێودەوڵەتی دروست دەکەن.
ئێران واژۆکاری پەیماننامەی NPTیە. ئیسرائیل واژۆکاری نییە و وا بڕوا دەکرێت تاکە خاوەنی جبەخانەی ناوکی بێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
میدیاکانی ئیسرائیل بڵاویانکردەوە کە ڕۆن دێرمەر، وەزیری کاروباری ستراتیژیی ئیسرائیل، و دەیڤد بارنیا، سەرۆکی موساد، دەچنە عومان بۆ کۆبوونەوە لەگەڵ ستیڤ ویتکۆف، نێردەی تایبەتی ئەمریکا، پێش دانوستانەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران، وەک هەوڵێکی تر بۆ ڕوونکردنەوەی هەڵوێستی ئیسرائیل.
کاردانەوەی بازاڕەکان
دوای ڕاگەیاندنی ئیدارەی ترەمپ سەبارەت بە کشانەوەی هەندێک لە کارمەندانی لە ناوچەکە، نرخی نەوت سەرەتا لە ڕۆژی چوارشەممەدا زیاتر لە ٤٪ بەرزبووەوە و گەیشتە بەرزترین ئاستی لە سەرەتای مانگی نیسانەوە، پێش ئەوەی ڕۆژی پێنجشەممە کەمێک دابەزێت.
پشکی هێڵە ئاسمانییەکانی ئەوروپا، کۆمپانیاکانی گەشتیاری و زنجیرە هۆتێلەکان لەنێو گەورەترین زیانمەندەکاندا بوون لە مامەڵەکانی بەیانیدا، چونکە وەبەرهێنەران نیگەران بوون لەوەی کە ئاڵۆزییەکان کاریگەری لەسەر خواست دادەنێن.
پۆڵ مکنامارا، بەڕێوەبەری قەرزی بازاڕە تازەپێگەیشتووەکان لە کۆمپانیای وەبەرهێنانی GAM، وتی: "بە ڕوونی ئێران لە چەقی ئەم پرسەدایە و ئەگەری ئەوە هەیە هێرشێک لەلایەن ئەمریکا یان ئیسرائیلەوە ببینیت. مەودایەکی زۆر هەیە بۆ ئەوەی شتەکان زۆر خراپتر ببن ئەگەر هێرشێکی سەربازی و هێرشێکی بەردەوام ببینین."
تەلەفزیۆنی فەرمیی ئێران بڵاویکردەوە کە وەڵامی ئێران بۆ بڕیارنامەکەی ئاژانسی نێودەوڵەتی چەندین ڕێوشوێنی بەرپەرچدانەوەی لەخۆگرتووە.
بەهرۆز کەمالوەندی، وتەبێژی ڕێکخراوی وزەی ئەتۆمیی ئێران، بە تەلەفزیۆنی فەرمیی وڵاتەکەی وت کە تاران ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی لە دوو ڕێوشوێنی بەرپەرچدانەوە ئاگادارکردووەتەوە، لەوانە "بەرزکردنەوەی ئاستی ئامێرەکانی پیتاندن (سێنتەرفیوج) لە وێستگەی فۆردۆ لە نەوەی یەکەمەوە بۆ نەوەی شەشەم، کە بە شێوەیەکی بەرچاو بەرهەمی یۆرانیۆمی پیتێنراو زیاد دەکات."
لقێکی سوپای ئیسرائیل کە ڕێنمایی سەلامەتیی ڕاستەوخۆ بۆ خەڵک لە کاتی فریاکەوتندا دەردەکات، ڕۆژی پێنجشەممە ڕایگەیاند کە هیچ گۆڕانکارییەک لە ڕێنماییە گشتییەکانیدا نەکراوە.
حسێن سەلامی، فەرماندەی سوپای پاسداران، بە میدیاکانی حکومەتی وتووە کە تۆڵەی ئێران بۆ هەر هێرشێکی ئیسرائیل "بەهێزتر و وێرانکەرتر" دەبێت لە ڕابردوو.
ئێران ساڵی ڕابردوو دوای ئەوەی هێزەکانی ئیسرائیل کونسوڵخانەی تارانیان لە دیمەشق بۆردومان کرد، ژمارەیەکی زۆر مووشەکی ئاراستەی ئیسرائیل کرد. ئیسرائیلیش بە هێرشی مووشەکی لە ئێران و سوریا وەڵامی دایەوە - کە یەکەم هێرشی ڕاستەوخۆی لەو شێوەیە بوو لە نێوان دوو دوژمنە سەرسەختەکەی ناوچەکەدا.
